Joost Barendrecht, IVN

IVN Natuureducatie organiseert langs diverse rivieren een regionale samenwerking en helpt zo het zwerfafvalprobleem aanpakken. 1.200 opgeleide vrijwilligers rapen niet alleen zwerfafval, maar onderzoeken het ook, zodat IVN kan rapporteren welk zwerfafval langs de rivieren ligt en waar het vandaan komt. Veel overheidsorganisaties schakelen IVN in om schone rivieren aan te jagen. IVN brengt regionale partijen samen, zo vertelt projectleider en zwerfafvalambassadeur sinds de 70’er jaren Joost Barendrecht.

Joost Barendrecht

IVN

Het is opvallend: bij veel actieve zwerfafvalambassadeurs is het zaadje al geplant in de vroege jeugd. Zo ook bij Joost Barendrecht van IVN. In de jaren ’70 woonde een bevriende familie in New York, waar het opruimen van zwerfafval toen al heel gewoon was. Terug in Nederland hebben zij het opruimen met mensen in de buurt geïntroduceerd. Gewoon, op zaterdagochtend, een rondje oprapen in de wijk. Dat ging toen om papier. We hielpen de buurt schoon te houden en noemden onze groep HELP, wat stond voor ‘Help Even Lollig Propjesrapen’.

Zodra je in aanraking bent geweest met dit probleem, dan zie je het overal.

Het laat je niet meer los

Joost Barendrecht startte 10 jaar geleden als projectleider bij IVN voor het project Schone Maas. Joost: ‘Als start ruimden we in Brabant op bij de Maas na hoogwater. De betrokken gedeputeerde was erbij, de gemeenten waren erbij en tientallen vrijwilligers. De eerste keer bij Den Bosch kwam een groepje ontzet terug: er lagen bergen piepschuim in een zijarm. Toen realiseerden we ons: dit is een groot probleem, we moeten er structureel mee aan de slag. Zodra je in aanraking bent geweest met dit probleem, dan zie je het overal en laat het je niet meer los.’

Grootschalig onderzoek langs de rivieren

Later is het programma uitgebreid naar Schone Rivieren. Langs meer rivieren ruimen vrijwilligers onder aanvoering van IVN nu op. Inmiddels weet Joost dat alleen opruimen de oplossing niet is. Die ligt veel meer in het onderzoeken wat gevonden wordt, waar het zwerfafval vandaan komt. IVN werkte daarvoor samen met Plastic Soup Foundation en Stichting De Noordzee. In 2017 startten zij samen onderzoek volgens is de OSPAR-methode. Dit is hetzelfde onderzoek als op de stranden gebeurt, maar dan grootschalig langs de rivieren, door vrijwilligers die opgeleid zijn.

Hoe werkt dat dan precies?

Even wat getallen. De vrijwilligers werken in tweetallen en lopen samen 100 m. Onderweg rapen zij het zwerfafval en documenteren wat zij vinden. Dit werk wordt twee keer per jaar gedaan: in het voorjaar tussen 15 februari en 15 maart en in het najaar tussen 15 oktober en 15 november, op 500 meetlocaties. De grote kracht van IVN is dat zij samenwerken met 1.200 enthousiaste en opgeleide vrijwilligers. Ieder team doet in principe steeds hetzelfde stuk en door dit alles zijn de metingen betrouwbaar. IVN beschikt nu over meetgegevens van zeven jaar onderzoek. Joost Barendrecht: ‘Twee jaar geleden publiceerden we een omvangrijk rapport over dit onderzoek: ‘Plasticsoep in de Nederlandse rivieren’. De onderzoeksgegevens worden veel gebruikt, onder andere door de Universiteit Wageningen, diverse gemeenten en ook Rijkswaterstaat.’

We beschikken over meetgegevens van zeven jaar betrouwbaar onderzoek, meer dan een miljoen items zijn geregistreerd.

Rond elke rivier een samenwerking

‘Rond diverse rivieren organiseert IVN een regionale samenwerking’, vertelt Joost. ‘Zo hebben we Schone Lek, Schone Maas enz. We werken in zo’n gebied samen met waterschappen, provincies, gemeenten. IVN kan gemeenten ook individueel ondersteunen in hun regionale aanpak. Dit gaat namelijk niet vanzelf! IVN heeft ervaring en capaciteit voor de uitvoering.’

Twee voorbeelden van opdrachten die IVN voor gemeenten/regio’s doet:

• Rijkswaterstaat publiceert slimme toolboxen om zwerfafval aan te pakken. Denk aan materialen die schoon gedrag op bouwplaatsen Deze toolboxen zijn voor iedereen toegankelijk. Maar hoe zorg je ervoor dat deze materialen ook worden ingezet? Bijvoorbeeld binnen een gemeentelijke organisatie, door medewerkers van Bouwend NL of door bouwbedrijven zelf, zeker als je weinig tijd hebt? IVN biedt aan om regionale workshops te organiseren, waarin bijvoorbeeld best practices worden gedeeld. IVN jaagt aan en helpt met advies en ondersteuning, vaak in samenwerking met Rijkswaterstaat (afdeling WVL).
  
• In de samenwerking ‘Schone Maasdelta’, dit is ongeveer het gebied Biesbosch tot Haringvliet, verkent IVN met verschillende partijen in de regio de mogelijkheden van de Omgevingswet in de structurele aanpak van zwerfafval. Dit is ook in samenwerking met Rijkswaterstaat (WVL). Voor de meeste partijen zijn de verantwoordelijkheden nog onduidelijk en de Omgevingswet nog relatief onbekend. Joost: ‘We maken gebruik van de kennis die er is en pakken door. Er is een enorme inzet van vrijwilligers die opruimen en ook onderzoek doen. Die inwoners verwachten dat overheid ook meer doet.’

Van lokaal tot EU

‘Die samenwerking met onder andere gemeenten en vrijwilligers geeft mij veel energie’, vertelt Joost. ‘Er is veel drang om aan het probleem te werken. We zien dat in de loop van de tijd veel is bereikt. Vrijwilliger Maarten Kerkhof uit Vijfherenlanden heeft het initiatief genomen voor een verbod op plastic in vuurwerk in zijn eigen gemeente. Dit delen we in het programma ‘Schone Lek’ en het wordt nu ook in andere gemeenten opgepakt. Op ieder niveau worden successen behaald, van lokaal tot Europees, bijvoorbeeld de SUP-regeling. Data van Schone Rivieren worden ook gebruikt om bij de EU te lobbyen voor regels over piepschuim, dat veel gevonden wordt langs de Nederlandse rivieren.’

Stapje verder

‘Sinds de jaren ‘70 is het zwerfafvalprobleem enorm toegenomen. Maar zijn er ook steeds meer mensen zich betrokken gaan voelen. Dit kreeg een boost in coronatijd. Mensen gingen meer de natuur in verband met de lockdown, en opvallend veel meer mensen gingen zwerfafval opruimen in de eigen omgeving. On-the-go-voedsel leidt tot meer verpakkingen op straat. Sigaretten worden vanwege het rookverbod steeds meer buiten gerookt op plekken waar geen voorzieningen zijn. Voor de aanpak van sigarettenpeuken op straat hebben we een project lopen met de gemeente Moerdijk, met behulp van de toolbox sigarettenfilters. We werken in een bepaald gebied met de communicatiemiddelen uit de toolbox en gaan ook een stapje verder met aanpalende maatregelen, die worden ontwikkeld met lokale horeca- en retail-ondernemers en de gemeente.

Ook provincies worden door IVN ondersteund. Daar speelt vaak een begrijpelijke zoektocht naar de haakjes tussen zwerfafval en provinciale wettelijke taken. Een aantal provincies pakken vanuit hun bestuurlijke rol de regie, wat heel waardevol is in een regionale samenwerking. Ook waterschappen zijn op een aantal gebieden veel betrokken, bijvoorbeeld in de gemeente Moerdijk, waar het zwerfafval vanaf de kaden, zo de vaart in spoelt, die in beheer is bij waterschap Brabantse Delta. Het besef is ontstaan dat zij ook aan de slag moeten.’

Tip: gemeenten, provincies en waterschappen kunnen IVN bekostigen vanuit de UPV Zwerfafval.

Genieten!

Tot slot geeft Joost ons een blij gevoel mee. ‘Mensen genieten van opruimen, van bijdragen aan belangrijk onderzoek. We lopen in het mooie rivierlandschap, je komt op plekken waar je normaal niet komt. Lekker buiten zijn, concreet iets doen; dit is de drijfveer van veel vrijwilligers. Ik geniet er zelf ook altijd weer van. Laatst kwamen we sporen van bevers tegen.’